Stel je voor: je collega vertelt je over een gewapende overval, waarbij ze het gevecht aan is gegaan met de overvaller. De kans is groot dat je denkt: ‘hoe kan je zo dom zijn? Je had wel dood kunnen zijn!’. Zowel bij een gewapende overval, als bij seksueel geweld weegt je brein vliegensvlug de reacties af die de grootste kans op overleven geven. Het is een instinctieve overlevingsreactie. Waarom begrijpen we in het geval van een overval, dat je als slachtoffer niet vecht en schreeuwt, maar meewerkt? En denken we bij seksueel misbruik: ‘waarom heb je niet teruggevochten?’.
Prof. dr. Agnes van Minnen en GZ-psycholoog Tessa Stutterheim ontwikkelen vanuit Karakter, academisch centrum voor kinder- en jeugdpsychiatrie, een psycho-educatiemodule voor kinderen en jongeren die (seksueel) geweld hebben meegemaakt. De module geeft voorlichting over veel voorkomende overlevingsmechanismen van ons lichaam, tijdens en na (seksueel) geweld.
Overlevingsmechanismen bij seksueel misbruik: ‘’Wat jij wil, is overleven’’
Agnes vertelt waarom het belangrijk is dat er meer kennis komt over overlevingsmechanismen bij seksueel misbruik:
‘’In mijn werk hoorde ik vaak dat mensen die seksueel geweld hebben meegemaakt, zich schamen. Omdat ze zich tijdens het misbruik niet verweerd hebben, of omdat ze hebben meegewerkt. Ik gaf destijds voorlichting en vertelde dat dit helemaal niet gek is, maar een instinctieve overlevingsreactie is. Tijdens seksueel misbruik nemen je hersenen waar dat je in levensgevaar bent. Je lichaam reageert op een automatische manier, om jouw leven te beschermen. De meeste mensen denken dat je als primair doel hebt om het seksueel misbruik te voorkomen, maar dat is een secundair doel. Wat jij wil, is overleven.’’
Dezelfde instinctieve reactie als wanneer je een pistool op je gericht krijgt
Agnes: ‘’In de maatschappij, maar ook bij zorgmedewerkers en slachtoffers, is er nog weinig kennis over overlevingsmechanismen. Naast dat mensen die (seksueel) geweld meemaken hierdoor vast blijven zitten in gevoelens van schuld en schaamte, zorgt dit er ook voor dat mensen reacties krijgen die deze gevoelens vergroten. Denk aan opmerkingen als: ‘waarom heb je niks gedaan?’ of ‘waarom heb je niet geschreeuwd of teruggevochten?’.’’
Tessa: ‘’Wat veel mensen niet weten, is dat dezelfde overlevingsmechanismen aan het werk zijn tijdens seksueel misbruik, als wanneer je een pistool op je gericht krijgt. Alleen de beleving daarvan, binnen de maatschappij, is anders. Het lokt de tegenovergestelde reactie uit.’’
De kans op overleven vergroten
Tessa: ‘’De freeze-reactie is een goed voorbeeld: wanneer je daadwerkelijk verlamd bent door angst, tijdens seksueel misbruik. Wanneer je niet terug kunt vechten of kunt schreeuwen, heb je een grotere kans op overleven. Een ander voorbeeld is, dat mensen die vast zitten in een langer patroon van seksueel misbruik, dit zelf starten. Dit is een overlevingsmechanisme, omdat je weet dat dit je kans op overleven vergroot.’’
Agnes: ‘’De vrede bewaren is inderdaad heel belangrijk. Dit is een overlevingsreactie die mensen niet snel begrijpen. Op het moment dat je iets dreigends meemaakt, verhoogt dit de kans dat je het overleeft. Als je het vergelijkt met een overval aan de kassa, dan kan je je voorstellen dat je ook het geld dat onder de kassa ligt nog meegeeft, terwijl je dit achteraf misschien niet had hoeven doen. Als je meewerkt, als je de vrede bewaart, dan wordt de dader mogelijk minder gevaarlijk. Dit verhoogt jouw kans op overleven. Dit kan eenmalig zijn, maar kan ook een patroon zijn.’’
Gevoelens van schuld en schaamte rondom overlevingsmechanismen
Tessa en Agnes hebben, samen met GZ-psycholoog en onderzoeker Rik Knipschild, jonge slachtoffers van seksueel misbruik geïnterviewd. Hierbij is het boek ‘Verlamd van Angst’ van Agnes, als uitgangspunt genomen.
Tessa: ‘’Mijn collega Rik Knipschild doet al langer onderzoek naar trauma en (onder andere) seksueel geweld. We kwamen steeds meer tot inzicht dat ook kinderen en jongeren hier meer uitleg over nodig hebben. Schuld- en schaamtegevoelens rondom overlevingsmechanismen bij seksueel misbruik zijn bij jongeren sterk aanwezig. Daarom is het zo belangrijk om uitleg te geven hierover. Zo hebben we jonge slachtoffers, gevraagd wat ze al wisten over deze overlevingsmechanismen en of ze het fijn vonden om hier uitleg over te krijgen. We kregen onder andere terug dat jongeren nu minder het gevoel hadden dat het aan hen lag en dat ze zich minder schuldig voelden. Ook vertelden ze, dat als ze deze informatie hadden gehad voordat ze het behandeltraject startte, ze hier zelf meer over hadden durven vertellen. Deze bevindingen dwingen ons na te denken over de rol van uitleg over overlevingsreacties vroegtijdig in een hulpverleningstraject.’’
Ook onder behandelaren nog onvoldoende bekend
Agnes: ‘’Het wordt steeds gebruikelijker om het te hebben over fight, flight, freeze, maar naarmate het gedrag complexer wordt, worden de meer subtiele overlevingsreacties minder goed herkend en benoemd. Bijvoorbeeld wanneer je als slachtoffer bij de dader blijft of het aan niemand vertelt, dan wordt het een ingewikkelde interactie die lastiger te verklaren is. Die subtiliteiten in overlevingsreacties, die zijn ook onder behandelaren nog onvoldoende bekend.’’
Onderzoek en effectiviteit
Tessa: ‘’De psycho-educatiemodule voor kinderen en jongeren zal straks bestaan uit animaties van veelvoorkomende overlevingsreacties. De online module zal worden aangeboden aan jongeren die op de wachtlijst staan voor behandeling bij Karakter. We koppelen hier een studie aan en onderzoeken (onder andere) of gevoelens van schuld en schaamte daadwerkelijk afnemen. In eerste instantie richten we ons op uitleg over de overlevingsreacties die jongeren tijdens (seksueel) geweld kunnen ervaren. In een volgende fase willen we ook de overlevingsmechanismen die optreden na (seksueel) geweld behandelen.’’
Brede maatschappelijke bewustwording
Tessa: ‘’Het scala aan overlevingsreacties toelichten is nog geen onderdeel van behandeling, terwijl wij denken dat dat wel belangrijk is. Het is vaak makkelijker voor jonge slachtoffers om een vraag te beantwoorden over een overlevingsmechanisme, dan dat je hier vanuit jezelf over vertelt. Door er een vraag over te stellen laat je als behandelaar zien dat het een veelvoorkomende, normale reactie is. Het zou mooi zijn als alle behandelaren weten welke vragen te stellen en op welk moment.’’
Agnes: ‘’Als we het hebben over de maatschappelijke interpretatie van seksueel geweld, dan zie je dat er, onder andere door de #MeToo beweging, een verandering op gang is. Er wordt meer zichtbaar gemaakt, maar we zijn er natuurlijk nog lang niet. In de media hoor je toch vaak: ‘Waarom heeft die man of vrouw acht jaar lang gezwegen?’, terwijl de vraag zou moeten zijn: ‘Waarom heeft de dader dit gedaan?’. Het is een accentverschuiving en dit begint bij kennis en bewustwording.’’
