Survivor’s guilt: betekenis, uitleg en voorbeelden

Survivor’s guilt betekent het schuldig voelen van een overlevende en wordt ook wel survivor syndrome genoemd. De naam werd voor het eerst gebruikt in 1961, om het schuldgevoel van de overlevenden van de Holocaust te beschrijven. Deze mensen voelden zich schuldig dat zij het wel hadden overleefd en anderen niet.

Later werd de naam survivor’s guilt (of survivor syndrome) ook gebruikt om het schuldgevoel van andere overlevenden te beschrijven. Bijvoorbeeld rondom de aidsepidemie.

Ook na natuurrampen zoals een overstroming, tsunami of aardbeving komt survivor’s guilt soms voor. Maar het kan ook om een minder traumatische gebeurtenis gaan. En er hoeft niet altijd iemand bij te zijn overleden. Zo kan iemand zich schuldig voelen dat een ander wel letsel heeft opgelopen, en hij of zij zelf niet.

Waarom ervaren mensen survivor’s guilt?

Waarom voelt iemand zich schuldig na een traumatische gebeurtenis? De voornaamste reden is het gevoel verantwoordelijk te zijn voor wat er is gebeurd.

Het gaat meestal om situaties waar niemand grip op had kunnen hebben. Toch voelen overlevenden vaak dat ze anderen leed hadden kunnen besparen of hen hadden kunnen redden. Als ze maar anders hadden gehandeld.

Je zou kunnen zeggen dat het een vorm van victim blaming is, waarbij een overlevende zichzelf de schuld geeft. Ook als de gebeurtenis voor hem of haar zelf (minstens zo) traumatisch was.

Voorbeelden van survivor syndrome

Om je een beter beeld te geven van survivor’s guilt, lees je hieronder enkele voorbeelden. Met daarbij de manier van denken die past bij survivor syndrome.

• Kim gaat snowboarden met haar vriend en hij breekt daarbij zijn been.

‘Had ik hem maar niet uitgedaagd om van die hoge piste af te gaan …’

• Op uitzending in het leger krijgt het peloton van Sven te maken met een aanval. Een van zijn kameraden verliest daarbij zijn benen.

‘Ik had sneller moeten reageren, dan had ik het kunnen voorkomen.’

• Yasmina en Noa gaan stappen. Als Noa naar huis gaat, besluit Yasmina wat langer te blijven. Op de terugweg naar huis wordt Noa aangerand.

‘Was ik maar met haar meegegaan, dan was het nooit gebeurd …’

• Samen met haar gezin stapt Linda in de auto om naar de dierentuin te gaan. Door een heftige aanrijding raken haar partner en kind in coma. Ze overlijden in het ziekenhuis aan hun verwondingen.

‘Was ik maar nooit met het idee gekomen om daar die dag heen te gaan. Dan hadden ze nog geleefd.’

• Joachim overleeft op zakenreis als een van de weinigen een vliegtuigcrash.

‘Wie ben ik om zoiets te overleven, waarom zij niet?’

• Dennis werkt op een middelbare school. Bij een schietpartij (mass shooting) komen meerdere leerlingen om het leven.

‘Als ik meer lef had getoond, had ik de leerlingen misschien beter kunnen beschermen.’

Symptomen van survivor’s guilt herkennen

Survivor’s guilt is geen officiële diagnose. Maar er zijn wel bepaalde dingen waar je het aan kunt herkennen. Zo doen mensen met survivor’s guilt vaak uitspraken die wijzen op schuldgevoel over wat er gebeurd is:

• ‘Had ik nu maar achter het stuur gezeten, dan had zij nog geleefd.’
• ‘Als ik hem niet had gevraagd om met me mee te gaan, was hij nooit overleden.’
• ‘Waarom ben ik niet omgekomen in plaats van …?’
• ‘Ik verdien het niet om nog te leven en gelukkig te zijn, terwijl zij dood zijn.’

Verder kun je survivor’s guilt herkennen aan de volgende symptomen (klachten):

• Een blijvend schuldgevoel
• Herbelevingen van en nachtmerries over de gebeurtenis
• Snel geïrriteerd of boos zijn
• Moeite hebben om los te laten wat er is gebeurd
• Het gevoel hebben niet goed genoeg te zijn of niet genoeg te doen
• Depressie
• Angst
• Veel alleen willen zijn

De symptomen lijken erg veel op die van een posttraumatische stressstoornis (PTSS). En survivor’s guilt kan ook vanuit PTSS ontstaan.

Ik heb survivor syndrome, wat kan ik doen?

Hoe kun je het beste omgaan met survivor’s guilt? We geven een paar tips. Voor als je het bij jezelf herkent, of bij een ander. Als je zelf een blijvend schuldgevoel hebt, helpt het vaak om te praten over wat je voelt. Neem bijvoorbeeld een vriend of familielid in vertrouwen. Dit lucht op en kan helpen om de situatie anders te bekijken. Vaak ontdek je dan dat je in de ogen van anderen helemaal niets hebt om je schuldig over te voelen.

Praat je liever met iemand die verder van je af staat? Of wil je je verhaal anoniem doen? Je mag dag en nacht bellen of chatten met De Luisterlijn. Voor een luisterend oor, advies en hulp kun je ook contact opnemen met MIND Korrelatie.

Verder is het belangrijk dat je jezelf niet afsluit voor contact met anderen. En dat je jezelf toestaat om je emoties te doorvoelen.

Heb je naast het schuldgevoel ook psychische klachten? Zoals depressie, angst of flashbacks? Er zijn verschillende behandelingen die hierbij kunnen helpen. Bijvoorbeeld EMDR-therapie of cognitieve gedragstherapie.

Het belangrijkste om te beseffen is dat je misschien nooit antwoorden zult krijgen op vragen als:

• ‘Waarom (heb ik het wel overleefd en … niet)?’, en
• ‘Hoe (had ik ervoor kunnen zorgen dat …)?’

De juiste therapie is erop gericht om dit soort vragen los te laten. En om direct ook mogelijke symptomen van PTSS te behandelen.

Heb je het idee dat iemand in je omgeving met survivor’s guilt te maken heeft? Bied een luisterend oor, vraag gerust hoe je kunt helpen en neem iemands gevoelens altijd serieus. Het gevoel gehoord en geloofd te worden is heel belangrijk. Let ook op dat je het schuldgevoel niet in de hand werkt door onbedoelde victim blaming.