Meer begrip en ondersteuning nodig bij online criminaliteit

Vier betrokkenen bij het nieuwe onderzoeksprogramma Weerbaar tegen online criminaliteit, onderzoekers Susanne van ’t Hoff- de Goede van De Haagse Hogeschool en Remco Spithoven van Hogeschool Saxion, Carlo Contino van Fonds Slachtofferhulp en Justus Kox van het ministerie van Justitie en Veiligheid – vertellen waarom dit programma hard nodig is. Aan de hand van vijf vragen geven zij hun visie op de problematiek én de kansen voor verandering.

1. Wie worden vooral slachtoffer van online criminaliteit?

Het is een hardnekkige mythe dat vooral ouderen of mensen met beperkte digitale vaardigheden slachtoffer worden van online criminaliteit. Dat beeld klopt niet. Slachtoffers zijn er in alle leeftijden en opleidingsniveaus, zelfs experts op dit gebied.

“Hoe meer je online bent, hoe meer je eraan wordt blootgesteld,” zegt Remco, lector Online Weerbaarheid bij Hogeschool Saxion. “Ik heb ooit, om mijn punt te maken, een phishing aanval laten uitvoeren op een groep experts. Ze gingen bijna allemaal voor de bijl. Zo zie je, iedereen kan in de val lopen, ook degene met sterke expertise.”

Ook Susanne, associate lector Cybercrime & Cybersecurity bij het Centre of Expertise Cyber Security bij De Haagse Hogeschool, nuanceert het idee dat kennis automatisch beschermt: “We zagen dat mensen met meer kennis over online veiligheid zich soms juist minder veilig gedragen.” Slachtoffer worden is dus geen kwestie van domheid, maar van menselijke kwetsbaarheid in een digitale wereld. Dit gaat ons allemaal aan.

2. Wat zijn de grootste zorgen voor slachtoffers van online criminaliteit?

Slachtoffers krijgen niet alleen te maken met financiële schade, maar ook met gevoelens van schaamte, onveiligheid en eenzaamheid. Dit wordt bij elkaar ook wel cyberschaamte genoemd. Justus Kox, directeur Sanctie- en Slachtofferbeleid bij het ministerie van Justitie en Veiligheid: “Je bent als eindgebruiker degene die klikt, dus mensen wijzen je snel aan als medeverantwoordelijk. Dat is onterecht. Slachtoffers worden door criminelen misleid met geraffineerde technieken.”

Ook Carlo, hoofd Impact, Kennis en Innovatie bij Fonds Slachtofferhulp ziet victim blaming als groot probleem: “Slachtoffers krijgen vaak te maken met onbegrip en schuldgevoelens. Wat online gebeurt, wordt als onschuldig gezien.”

Beide onderzoekers onderstrepen bovenstaande en voegen eraan toe: “De impact van online criminaliteit is net zo groot als bij de meer traditionele vormen van criminaliteit, zoals inbraak en geweld. Daarnaast lopen slachtoffers een groter risico om opnieuw slachtoffer te worden. De realiteit van online criminaliteit is complex en hardnekkig. Het wordt tijd dat we als samenleving erkennen dat iedereen online slachtoffer kan worden. We moeten af van de reflex om het slachtoffer de schuld te geven.”

3. Wat mist er nog voor slachtoffers van online criminaliteit?

Slachtoffers van online criminaliteit vallen nog te vaak tussen wal en schip. De impact is groot, maar passende hulp blijft vaak uit. “Slachtoffers kunnen nog niet rekenen op goede toegang tot hulp en recht”, stelt Carlo van Fonds Slachtofferhulp. “Online misdaad wordt lang niet altijd even serieus genomen als fysieke misdaad. Hulpverlening, wetgeving en opsporing zijn nog onvoldoende ingericht op digitale delicten. We leven inmiddels online, maar zijn nauwelijks toegerust op de risico’s die dat met zich meebrengt.”

Justus vult aan: “Wat vooral mist, is begrip. Het besef dat dit iedereen kan overkomen, helpt om het taboe te doorbreken. Pas dan kunnen we drempels voor mensen om hulp te zoeken verlagen.”

4. Waarom is dit onderzoeksprogramma zo urgent?

Het aantal slachtoffers van online criminaliteit is enorm hoog, en met nieuwe technologieën zoals AI en deepfakes wordt het probleem alleen maar complexer. “Het is nu tijd om in actie te komen”, aldus Justus. Maar de kennisontwikkeling en aanpak zijn versnipperd en vaak te beperkt in tijd en middelen. Het nieuwe onderzoeksprogramma, mogelijk gemaakt door het ministerie van Justitie en Veiligheid en Fonds Slachtofferhulp, moet daar verandering in brengen.

“Wat dit programma uniek maakt, is dat we vier jaar lang de ruimte krijgen om fundamenteel én praktijkgericht onderzoek te doen,” legt Susanne uit. “Dat levert waardevolle inzichten op in wie slachtoffers zijn, wat ze meemaken en welke hulp wel of juist niet werkt. Die kennis helpt ons om betere voorlichting te geven, effectievere hulpverlening te ontwikkelen en mensen weerbaarder te maken tegen online criminaliteit.” Remco vult aan: “Het raakt mensen op een ingrijpende manier, maar de politiek en samenleving blijven nog te stil. Met dit programma kunnen we iets structureels opbouwen – voor wetenschap én voor slachtoffers.”

 Volgens Fonds Slachtofferhulp en het ministerie van Justitie en Veiligheid is juist de samenwerking tussen wetenschap, praktijk en beleid hierin cruciaal. Justus: “Zo voorkomen we dat nieuwe inzichten in een la verdwijnen. De wisselwerking tussen onderzoek en praktijk maakt dit programma krachtig en relevant.”

5. Wat hopen we met z’n allen te bereiken?

De ambities zijn groot: van het opzetten van een nieuw vakgebied tot structurele verbeteringen in hulpverlening, beleid en bewustwording. Het doel is om de positie van slachtoffers te versterken én de samenleving weerbaarder te maken.

“We willen digitale victimologie als volwaardig onderzoeksdomein op de kaart zetten”, zegt Remco. “Met betere kennis kunnen we slachtoffers echt beter helpen.”

Susanne wil daarnaast af van het kunstmatige onderscheid tussen online en offline slachtofferschap: “Of je nu digitaal of fysiek wordt geraakt, je blijft slachtoffer. We moeten stoppen met hokjes denken. Cybercriminaliteit is criminaliteit.”

Ook voor het ministerie van Justitie en Veiligheid en Fonds Slachtofferhulp is structurele verandering het uiteindelijke doel. Carlo: “We willen dat nieuwe inzichten ook echt terechtkomen in beleid en praktijk. Alleen zo kunnen we slachtoffers helpen op een manier die bij deze tijd past. Door samen te werken met topmensen uit wetenschap en de praktijk kunnen we échte doorbraken realiseren. Dat verdient ieder slachtoffer.”