Hersenprofessor Erik Scherder vertelt over trauma en het brein

De studenten op de campus van de Vrije Universiteit Amsterdam, sinds jaar en dag zijn thuisbasis, kunnen rekenen op een boks en een vriendelijk woord wanneer hij ze tegenkomt. In zijn kamer op de vijfde verdieping aangekomen – heen met de lift (vanwege hoogtevrees), terug met de trap – valt op dat zijn eigen boeken niet in de kast staan. “Heb ik verbrand”, grapt hij. Het tekent de bescheidenheid van de hoogleraar die verschillende bestsellers op zijn naam heeft staan. Op onze vraag wat trauma doet met het brein, pakt hij zijn laptop en krijgen we het privilege van een mini-college.

Om maar meteen met de deur in huis te vallen: verandert het brein na trauma?
“We moeten hier eerst even een onderscheid maken in wat we met trauma bedoelen. Als we het hebben over mentaal trauma dat in de vroege jeugd is ontstaan, bijvoorbeeld door huiselijk geweld, seksueel geweld, verwaarlozing, dan zijn er inderdaad veel studies die uitwijzen dat delen in de hersenen niet de kans krijgen om zich optimaal te ontwikkelen. Die ontwikkeling duurt wel dertig jaar. Als dat op jonge leeftijd al mis gaat, heeft dit mogelijk grote problemen als gevolg. Ook in het volwassen leven.”

Wat zie je aan het brein van een kind dat trauma heeft meegemaakt?
“Mentale trauma’s in je jeugd kunnen een negatief effect hebben op de functionele en structurele verbindingen in de hersenen. Er is een studie gedaan naar kinderen die van instelling naar instelling zijn verplaatst. Er zijn banen die door je brein lopen, die de verbindingen leggen tussen de zenuwcellen. Eén van die verbindingen die de frontale lob verbindt met de slaapkwab, was bij deze kinderen veel dunner ontwikkeld. En precies hier zit het gebied dat een grote rol speelt bij empathie, controle van je impulsen, controle van je angsten. Als dit niet goed is ontwikkeld, dan hebben deze kinderen op latere leeftijd vaak veel meer last van angsten. Maar het kan bijvoorbeeld ook criminaliteit in de hand werken, door een gebrek aan impulsbeheersing en empathie.”

Maakt het nog verschil wat een kind heeft meegemaakt?
“Bovenstaande gaat echt over het gemis aan liefde, verzorging en warmte. Dit kan samengaan met verbaal, fysiek of seksueel geweld. Hier is ook een interessante studie naar gedaan. Zo raakt de auditieve schors overgevoelig wanneer een kind thuis veel te maken heeft met schreeuwende of scheldende ouders. Het kind ontwikkelt een gevoeligheid voor alles wat te luid en te heftig is en krijgt moeite met de taalontwikkeling. Wanneer kinderen getuige zijn van stelselmatig geweld, wordt de visuele schors minder ontwikkeld. En bij seksueel geweld ontstaan er afwijkingen in de gebieden die communiceren met de genitaliën. Daar heeft later de ontwikkeling van de eigen seksuele behoeftes onder te lijden.”

Gebrek aan zorg en liefde in combinatie met een onveilige situatie is dus een giftige cocktail?
“Wacht even, we hebben het nog niet gehad over de chronische stressfactor die elk trauma met zich meebrengt. Alles wat  je ziet, hoort en voelt, gaat allereerst naar de hersenstam. Als je iets heel angstaanjagends ziet of hoort, prikkelt dit via de hersenstam razendsnel in één keer de amandelkern, ook wel de angstkern. De stress die dit met zich meebrengt, zorgt voor de aanmaak van het hormoon cortisol. Een nodig hormoon, maar wanneer je er te veel hebt, lijden de frontale netwerken eronder. Die zorgen voor het geheugen, plannen, structuur aanbrengen in je dag, impuls controle. Dat soort systemen gaan onderuit bij chronische stress. Als je door een trauma niet kunt werken of leren op school, dan is dat dus geen aanstellerij. Het lukt gewoonweg niet meer.”

Hoe zit het met trauma op een volwassen leeftijd? Hoe ga je daar, brein-wise, mee om?
“Hier zijn verschillende theorieën over. Er zijn verhalen bekend van mensen met een posttraumatische stress stoornis die afgezonderd op de Veluwe met een hulphond helemaal tot rust komen. Heel belangrijk. Aan de andere kant zijn er ook studies die suggereren dat je ook kunt inzetten op het resetten van het brein. Het overschrijven van je harde schijf als het ware. Als je puur kijkt hoe het brein werkt, dan blijft de herinnering aan het trauma aan de oppervlakte liggen als er niets nieuws gebeurt in je leven. Terwijl positieve ervaringen de kracht hebben om negatieve deels te overschrijven. Dus ik zou als advies geven: zoek interactie op, ga dingen ondernemen.”

Wat wij veel in ons werk tegenkomen, is dat sommige mensen een traumatische ervaring op eigen kracht achter zich kunnen laten, terwijl anderen hier hulp bij nodig hebben. Valt dat te verklaren aan de hand van de werking van het brein?
“Een belangrijk gegeven is natuurlijk veerkracht. Maar veerkracht is weer gebaseerd op je neurale netwerk, dat misschien op jonge leeftijd beschadigd is geraakt. Een groot vraagstuk is dat we zien dat bij chronische stress de hippocampus kleiner wordt. Een overmate aan cortisol kan het functioneren van dit gebied doen afnemen, waardoor het volume ook afneemt. Wanneer de chronische stress afneemt, neemt ook het formaat van de hypocampus weer toe. Vraag is echter of de hippocampus in aanleg al wat kleiner is waardoor iemand meer gevoelig is voor posttraumatische stress of dat het volume afneemt door de posttraumatische stress. Het zou een verklaring kunnen zijn waarom de één er meer last van heeft dan de ander. Maar helemaal zeker weten doen we het niet.”

Je werkt zelf met veel jonge mensen met een niet-aangeboren hersenletsel (in het Erik Scherderhuis, redactie). Als je buiten de wetenschap om kijkt, wat is het dan wat deze mensen helpt in vaak een uitzichtloze situatie?
“Hoop. Dat is het allerbelangrijkste. Een belangrijk onderdeel van hoop is samen doelen stellen. Wat kun je nog wél? En wat zou je willen? Dan gaan we dat aanpakken. We weten niet helemaal zeker of het lukt, we weten niet hoe de weg gaat lopen, deels wel, maar we gaan er met elkaar moeite voor doen. En weten dat je niet alleen bent. Dat zie ik ook als een groot belang van jullie organisatie. Het feit dat jullie er zijn. Omkijken naar slachtoffers. Dat is essentieel. Empathie ontvangen is nodig om empathie te ontwikkelen. Juist als jouw kaarten toevallig niet goed geschud zijn.”