Bij een onveilig werkklimaat had je voor jezelf op moeten komen. Bij diefstal zal je je fiets wel niet op slot hebben gezet. Je pikante foto’s online? Dan had je ze natuurlijk niet moeten delen. En wanneer er sprake is van online fraude, ben je toch wel een beetje dom geweest om er in trappen. Dit is victim blaming in de dagelijkse praktijk. We spreken ze niet altijd uit, maar het zijn vaak de eerste gedachten die opkomen wanneer je hoort dat iemand iets naars is overkomen.
Victim blaming als bescherming van onszelf
Victim blaming is een natuurlijke beschermingsmechanisme van onszelf. Wanneer we horen dat iemand iets afschuwelijks is overkomen, willen we niets liever dan ons opnieuw veilig voelen. Weer controle krijgen. Als het slachtoffer nou zelf iets heel doms doet, maakt dat het makkelijker. Wij zouden zoiets nooit doen, dus ons gebeurt dat niet. Dat wordt in de wetenschap de ‘Just World Theory’ genoemd. Met als gevolg dat slachtoffers vaak botte opmerkingen te verwerken krijgen. Of nog erger, soms helemaal niet geloofd worden.
De gevolgen van victim blaming
Victim blaming is hiermee een hardnekkig fenomeen dat veel schade brengt. Wanneer een slachtoffer het gevoel krijgt niet geloofd of niet erkend te worden, kan dit van grote invloed zijn op de verwerking en het herstel. Negatieve reacties kunnen zelfs maken dat een slachtoffer (gevoelsmatig) een tweede keer slachtoffer wordt (secundaire victimisatie). Zo vertelt Jantine Jongbloed, van wie ongevraagd naaktfoto’s werden gedeeld, dat ze vooral veel last had van de victim blaming. ‘’Achteraf gezien heeft het vooral veel impact gemaakt hoe omstanders ermee omgingen. Er was geen docent of andere volwassene die naar me toekwam om te vragen wat er aan de hand was. Niemand die zijn medeleven toonde. Ik moest zelf in actie komen. Ik ging naar de conrector om hulp te vragen, maar verliet hem met het gevoel dat het mijn eigen schuld was.”
Meer praten over daders
Schrijnend zijn ook de verhalen van slachtoffers van seksueel geweld die het aandurven om aangifte te doen, maar van een koude kermis thuiskomen. Dat komt doordat ze zich vaak niet gehoord voelen en het gevoel hebben dat ze niet worden behandeld als slachtoffer. Wanneer een slachtoffer medeschuldig wordt verklaard, kan dit enorm grote gevolgen hebben. ‘’Onder vakgenoten spreken we niet voor niets van een tweede verkrachting’’, zegt Iva Bicanic van het Centrum Seksueel Geweld. ‘’Aangezien we niet in staat zijn gebleken om het aantal verkrachtingen terug te dringen, moeten we ons misschien meer richten op het verminderen van victim blaming. En laten we daar de eerste stap in de goede richting zetten en het belang van het slachtoffer voorop blijven stellen. Meer praten over daders en minder over slachtoffers en zo voorkomen dat de schuld bij het slachtoffer wordt gelegd.”
Zesenhalf uur verhoor
Neem het verhaal van Susanne. In de winter van 2016 fietst Susanne (21) haar gebruikelijke route naar het huis van haar ouders. Het is inmiddels donker wanneer een man met een muts haar dwingt af te slaan en richting een afgelegen bedrijventerrein te fietsen. Hij duwt iets in haar rug dat op een mes lijkt en zegt: ‘nu meewerken, anders prik ik door’. Wanneer ze voor alles en iedereen uit het zicht zijn, verkracht hij haar. Vijf dagen na de verkrachting doet Susanne aangifte bij de politie. Twee zedenrechercheurs verhoren haar, zetten haar onder druk en geven de indruk haar niet te geloven, zo blijkt uit de transcriptie waarin Susanne de Volkskrant inzage heeft gegeven. Ze werd onder het mom van ‘de waarheidsvinding’ zesenhalf uur verhoord en kan hierdoor het gevoel krijgen schuldig te zijn aan wat haar is overkomen. Dit terwijl zedenslachtoffers na een onthulling de grootste behoefte hebben aan steun en het gevoel geloofd te worden.
Sociale steun: het tegengif voor victim blaming
Victim blaming is dus schadelijk. Wanneer verantwoordelijke instanties niet handelen in het belang van het slachtoffer, maar ook dichter bij huis kunnen goed bedoelde, bezorgde opmerkingen enorm kwetsen. Maar wat doe je dan wel? Luisteren, zonder te veel vragen te stellen helpt. Gehoord en geloofd worden is waar het slachtoffer de grootste behoefte aan heeft. En vraag hoe je kunt helpen. Hiermee geef je het slachtoffer de controle. Boze reacties over de dader zijn logisch, maar schrikken af. Probeer je er bewust van te zijn dat dit niet helpend of steunend kan zijn. Het is sowieso goed om te weten dat het slachtoffer vaak schuldgevoelens ervaart en angst om niet geloofd te worden.
Dat deze sociale steun, oftewel steun van je directe omgeving zo ontzetten belangrijk is, blijkt uit ons meerjarig, kwantitatief onderzoek Victims in Modern Society. Begrip voor de gevoelens, gedachten en het gedrag van slachtoffers, kan ervoor zorgen dat er minder psychische problemen ontstaan.
Taboe’s doorbreken om victim blaming te voorkomen
Veel slachtoffers hebben last van schaamte en schuldgevoelens. Voor slachtoffers van online seksueel misbruik spelen die gevoelens extra sterk, omdat zij vaak denken zelf schuld te hebben aan wat hen is overkomen. Begin dit jaar lanceerde Fonds Slachtofferhulp WTFFF!?, een platform vóór en dóór jongeren over online seksueel misbruik. Op WTFFF.nl staan de echte verhalen centraal van vijf jongeren die online seksueel misbruik hebben meegemaakt. Door het bekijken en beluisteren van de verhalen kunnen gevoelens van (onder andere) schaamte en schuld bij jonge slachtoffers verminderen, waardoor zij minder drempels voelen om over een ervaring te praten met iemand in de naaste omgeving of met een professional.
