Het omstandereffect: betekenis en uitleg

Stel: een vrouw wordt lastiggevallen op straat. Wat zou je doen? We denken of verwachten van onszelf een persoon in nood te helpen. Maar er zijn soms omstandigheden waardoor we, als het er op aankomt, toch aan de zijlijn blijven staan. Er zijn talloze voorbeelden van situaties waarbij omstanders een slachtoffer voorbij liepen of niet ingrepen. Het omstandereffect, of het bystander effect, verklaart waarom mensen dit gedrag vertonen.

Wat is het bystander effect?

Een bystander is een omstander, een toeschouwer. Iemand die toekijkt terwijl zich een situatie afspeelt. Het omstandereffect of bystander effect is een term uit de sociale psychologie. De term omschrijft het fenomeen waarbij een groep mensen toekijkt bij een noodsituatie, maar niemand in actie komt. De theorie zegt bovendien dat hoe meer mensen er toekijken, hoe minder ze geneigd zijn om een slachtoffer te hulp te schieten.

Bystander effect voorbeelden

Het meest bekende voorbeeld van omstandereffect is het voorval van Kitty Genovese. Volgens het verhaal waren in 1968 maar liefst 38 mensen getuige van de moord op de jonge vrouw. Geen van hen belde de politie. De bekendheid van dit verhaal was de aanleiding voor een aantal klassieke studies naar het fenomeen. Zo ontdekten onderzoekers Latané en Darley dat het aantal omstanders in een ruimte mee bepalen hoelang het duurt voordat omstanders in actie komen. Bovendien ontdekten de onderzoekers in een ander experiment dat 70 procent van de mensen een vrouw in nood hielp als ze de enige ooggetuige waren. Maakten zij onderdeel uit van een groep omstanders, dan hielpen zij de vrouw in slechts 40 procent van de gevallen.

Meer recentelijk vertelde Johan Derksen in het populaire programma Vandaag Inside, hoe hij in zijn jeugd een kaars tussen de benen van een jonge vrouw stopte. Een incident dat een officier van justitie, naar zeggen van Derksen, technisch gezien als verkrachting zou kunnen uitleggen. Hij had de lachers op zijn hand. “Hebben jullie hem nog wel aangedaan?”, grapte een tafelgast. Een ander prees de dame gelukkig dat er geen honkbalknuppel in de hoek stond. Geen van de gasten vroeg zich hardop af hoe het voor de vrouw geweest moest zijn. Niemand deed iets.

Anniek de Ruijter, jurist en directeur van Bureau Clara Wichmann, verwees na aanleiding van dit moment in een interview met NOS naar het zogenaamde omstandereffect, ook wel bystander effect. “De mensen aan tafel creëren de sfeer waardoor zo’n verhaal de ruimte krijgt. In plaats van te lachen hadden de andere tafelgasten ook een norm kunnen stellen. Al had één iemand gezegd dat dit niet oké was, dan had diegene het verschil kunnen maken voor de rest van de groep, want die neemt de rest mee. Bij seksisme en intimidatie is de belangrijkste variabele de reactie van de omgeving”.

Waarom mensen niet helpen

In situaties waarbij een groep omstanders getuige is van een iemand die slachtoffer wordt, zijn er twee mogelijke redenen dat niemand te hulp schiet. Ten eerste het zogenaamde difussion of responsibility. Oftewel, men denkt “Oh, die ander helpt wel”. Als iedereen dat denkt, helpt uiteindelijk niemand.

Een andere verklaring is misinterpretatie van de situatie door sociale druk. Een mens wil van nature niet voor gek staan en vergelijkt zichzelf met anderen. In die vergelijking gaan mensen er vanuit dat hoe iemand anders reageert, wel eens de juiste reactie zou kunnen zijn. Dat is mogelijk ook wat er meespeelde aan tafel bij Vandaag Inside. Niemand nam het op voor het slachtoffer, omdat dit niet de ‘populaire’ reactie was.

Ook kan de situatie dusdanig onveilig zijn, dat door het slachtoffer te helpen de omstanders zichzelf in gevaar brengen. Zoals bij de groepsaanval op station Bijlmer, waarbij twintig jongeren op één persoon intrapten. Aan de andere kant kan een situatie als niet gevaarlijk worden geïnterpreteerd , terwijl er wel hulp nodig is. De gemoedstoestand van een ooggetuige kan hierbij een rol spelen. Wanneer die gestrest of neerslachtig is, wordt er sneller een inschattingsfout gemaakt.

Twijfels aan de omstanderstheorie

Belangrijk om te vermelden is dat er ook twijfel bestaat over de echtheid van deze omstanderstheorie. Zo bleek naderhand dat het verhaal van Kitty Genovese is aangedikt voor sensatie. En dat er dus niet daadwerkelijk 38 mensen hebben staan toekijken zonder actie te ondernemen.

Bovendien zijn de onderzoeken van Latané en Darley allemaal uitgevoerd in een experimentele setting. Onderzoek van het NSCR – de eerste grootschalige test van het bystander effect in het dagelijks leven – laat ook een andere uitkomst zien. “Integendeel, we zien voortdurend voorbijgangers in actie komen en ingrijpen. Een behoorlijk radicale ontdekking en volledig anders dan de theorie voorspelt”, aldus Marie Rosenkratz Lindegaard, die het grote internationale onderzoek leidde.

En ook in 2011 schreef het tijdschrift Psychological Bulletin dat des te ernstiger en echter de gespeelde noodsituatie, des te sneller meerdere mensen te hulp schieten.