Het omstandereffect: één persoon kan het verschil maken voor de groep
Anniek de Ruijter, jurist en directeur van Bureau Clara Wichmann, verwijst in een interview met NOS naar het zogenaamde omstandereffect, ook wel bystander effect. “De mensen aan tafel creëren de sfeer waardoor zo’n verhaal de ruimte krijgt. In plaats van te lachen hadden de andere tafelgasten ook een norm kunnen stellen. Al had één iemand gezegd dat dit niet oké was, dan had diegene het verschil kunnen maken voor de rest van de groep, want die neemt de rest mee. Bij seksisme en intimidatie is de belangrijkste variabele de reactie van de omgeving”.
Wat is het omstandereffect?
Een bystander is een omstander, een toeschouwer. Iemand die toekijkt terwijl zich een situatie afspeelt. Het omstandereffect of bystander effect is een term uit de sociale psychologie. De term omschrijft het fenomeen waarbij een groep mensen toekijkt bij een noodsituatie, maar niemand in actie komt. De theorie zegt bovendien dat hoe meer mensen er toekijken, hoe minder ze geneigd zijn om een slachtoffer te hulp te schieten.
Het meest bekende voorbeeld van omstandereffect is het voorval van Kitty Genovese. Volgens het verhaal waren in 1968 maar liefst 38 mensen getuige van de moord op de jonge vrouw. Geen van hen belde de politie. De bekendheid van dit verhaal was de aanleiding voor een aantal klassieke studies naar het fenomeen. Zo ontdekten onderzoekers Latané en Darley dat het aantal omstanders in een ruimte mee bepalen hoelang het duurt voordat omstanders in actie komen. Bovendien ontdekten de onderzoekers in een ander experiment dat 70 procent van de mensen een vrouw in nood hielp als ze de enige ooggetuige waren. Maakten zij onderdeel uit van een groep omstanders, dan hielpen zij de vrouw in slechts 40 procent van de gevallen.
Waarom schieten omstanders niet te hulp?
In situaties waarbij een groep omstanders getuige is van een iemand die slachtoffer wordt, zijn er twee mogelijke redenen dat niemand te hulp schiet. Ten eerste het zogenaamde difussion of responsibility. Oftewel, men denkt “Oh, die ander helpt wel”. Als iedereen dat denkt, helpt uiteindelijk niemand.
Een andere verklaring is misinterpretatie van de situatie door sociale druk. Een mens wil van nature niet voor gek staan en vergelijkt zichzelf met anderen. In die vergelijking gaan mensen ervanuit dat hoe iemand anders reageert, wel eens de juiste reactie zou kunnen zijn. Dat is mogelijk ook wat er meespeelde aan tafel bij Vandaag Inside. Niemand nam het op voor het slachtoffer, omdat dit niet de ‘populaire’ reactie was.
Twijfels aan de omstanderstheorie
Belangrijk om te vermelden is dat er ook twijfel bestaat over de echtheid van deze omstanderstheorie. Zo bleek naderhand dat het verhaal van Kitty Genovese is aangedikt voor sensatie. En dat er dus niet daadwerkelijk 38 mensen hebben staan toekijken zonder actie te ondernemen.
Bovendien zijn de onderzoeken van Latané en Darley allemaal uitgevoerd in een experimentele setting. Onderzoek van het NSCR – de eerste grootschalige test van het bystandereffect in het dagelijks leven – laat ook een andere uitkomst zien. “Integendeel, we zien voortdurend voorbijgangers in actie komen en ingrijpen. Een behoorlijk radicale ontdekking en volledig anders dan de theorie voorspelt”, aldus Marie Rosenkratz Lindegaard, die het grote internationale onderzoek leidde.
En ook in 2011 schreef het tijdschrift Psychological Bulletin dat des te ernstiger en echter de gespeelde noodsituatie, des te sneller meerdere mensen te hulp schieten.
Reactie omgeving cruciaal voor slachtoffers
Het uitblijven van steun kan lang doorwerken voor slachtoffers. Zo blijkt uit het meerjarige VICTIMS-onderzoek van Fonds Slachtofferhulp dat steun uit de omgeving er zelfs voor kan zorgen dat er minder psychische problemen ontstaan. Het bleek dat slachtoffers die in de eerste maanden nadat ze slachtoffer werden, veel erkenning en begrip krijgen vanuit hun omgeving kregen, een half jaar later minder last hebben van een posttraumatische stress stoornis (PTSS).”
In verschillende gesprekken met slachtoffers blijkt ook steeds weer dat de reactie van de omgeving heel veel impact heeft. Zo vertelde Jantine, slachtoffer van seksueel geweld, dat vooral de reactie van de omstanders, of het uitblijven ervan, veel impact op haar heeft gehad. Slachtoffers hebben er vooral belang bij dat ze zich gesterkt, gehoord en erkend voelen. Het uitblijven van hulp of een verdedigende reactie wanneer er lacherig wordt gedaan over misbruik, blijken vaak schadelijker dan het gebeuren zelf.
